Οι Ηνωμένες Πολιτείες, μια θεωρητικά ώριμη δημοκρατία 327 εκατομμυρίων πολιτών, κυβερνάται από έναν 71χρονο ασταθή νάρκισσο, εθισμένο στην κοινωνική δικτύωση. Οι νομοθετικές της αρχές εγκαλούν τον Mark Zuckerberg, μοναδικό και αδιαμφισβήτητο κυβερνήτη μιας εικονικής χώρας περίπου 2,2 δισεκατομμυρίων “κατοίκων” ισχυριζόμενες ότι από απροσεξία διευκόλυνε την εκλογή του εν λόγω νάρκισσου, επιτρέποντας σε Ρώσους πράκτορες και άλλες σκοτεινές δυνάμεις να εκμεταλλευτούν το σύστημα συλλογής δεδομένων της εικονικής αυτής αυτοκρατορίας.
Πώς προέκυψε αυτό το χάος; Η απάντηση απαιτεί την κατανόηση της ιδιαίτερης φύσης της ψηφιακής τεχνολογίας, της ιδεολογίας της Silicon Valley, της ανεκδιήγητης πολιτικής αφέλειας του Zuckerberg, τον ηθικό κρετινισμό των softwareάδων και κυρίως το επιχειρηματικό μοντέλο της συλλογής προσωπικών δεδομένων.
Το Facebook είναι μια κλειστή ιδιωτική πλατφόρμα κατασκευασμένη πάνω στον παγκόσμιο ιστό, ο οποίος βασίζεται στο ελεύθερο διαδίκτυο, μια δημόσια παροχή που χρηματοδοτείται απο τους φορολογούμενους. Δημιουργήθηκε από τον Zuckerberg ως εφαρμογή και επέτρεψε στους ανθρώπους να συνδέονται μεταξύ τους και να μοιράζονται προσωπικές πληροφορίες. Η υποκείμενη αρχιτεκτονική - ο ιστός - υπήρχε ήδη και καθώς η υπηρεσία ήταν ελεύθερη, εξαπλώθηκε σαν πυρκαγιά. Αν και δεν ήταν η πρώτη εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης, ήταν πιο έξυπνα σχεδιασμένη και πιο αξιόπιστη από άλλες παρόμοιες (όπως πχ το MySpace) και τελικά επικράτησε, σε σημείο όπου, αν ένας έφηβος ήθελε να κοινωνικοποιηθεί, απλά έπρεπε να είναι στο Facebook. Έτσι στην αγορά κοινωνικής δικτύωσης έγινε ο νικητής που σάρωσε τα πάντα.
Στην αρχή, το Facebook δεν είχε πραγματικό επιχειρηματικό σχέδιο. Αλλά επειδή η παροχή δωρεάν υπηρεσιών κοστίζει, χρειάστηκε επειγόντως ένα. Αν και στην αρχή ο Zuckerberg (όπως και οι συνιδρυτές της Google) περιφρονούσε τη διαφήμιση, τελικά (όπως και αυτοί) αντιμετώπισε την σκληρή πραγματικότητα και το Facebook έγινε διαφημιστική εταιρία.
Δεδομένου ότι οι χρήστες παρέχουν γενναιόδωρα κάθε είδους προσωπική πληροφορία (τί τους αρέσει, τί σπούδασαν, τί δουλειά κάνουν, κ.λπ.) δημιούργησε ένα λεπτομερές προφίλ του καθενός. Αυτές οι πληροφορίες χρησιμοποιήθηκαν για να επιτρέψουν στους πελάτες που πληρώνουν (τους διαφημιζόμενους) να στοχεύουν τις διαφημίσεις τους.
Με αυτόν τον τρόπο, το Facebook έγινε επιχείρηση συλλογής προσωπικών δεδομένων, αποκομίζοντας έσοδα από τα δεδομένα των χρηστών του. Όσο περισσότερο οι τελευταίοι εμπλέκονταν - όσο περισσότερο δηλ χρόνο περνούσαν στον ιστότοπο - τόσο περισσότερα κερδοφόρα προσωπικά δεδομένα συλλέγονταν. Έτσι το Facebook έγινε η έκτη πολυτιμότερη εταιρεία του κόσμου. Οι προγραμματιστές του Zuckerberg δημιούργησαν ένα αξιόπιστο αυτοματοποιημένο σύστημα που βοηθά τους διαφημιζόμενους στην επιλογή συγκεκριμένου κοινού και την στοχοποίησή του - αυξάνοντας την καθαρή αξία του στα 62 δις δολάρια.
Το εξωφρενικό είναι ότι ο Zuckerberg και οι συνάδελφοί του δεν πίστευαν ότι το καλοκουρδισμένο σύστημα τους θα μπορούσε επίσης να χρησιμοποιηθεί από πελάτες με πολιτικά συμφέροντα για προπαγάνδα στους χρήστες του Facebook. Πώς αλλιώς μπορούμε να δικαιολογήσουμε την οργίλη στάση αθωότητας του Zuckerberg όταν το 2017 εμφανίστηκαν στοιχεία ότι αυτό ακριβώς συνέβη στις προεδρικές εκλογές και την απρόθυμη και καθυστερημένη παραδοχή του βαθμού στον οποίο οι δραστηριότητες της Cambridge Analytica είχαν υπονομεύσει την ιδιωτικότητα έως και 87 εκατομμυρίων χρηστών του Facebook;
"Δεν είχαμε επικεντρωθεί αρκετά στην πρόληψη της κατάχρησης, του τρόπου δηλ με τον οποίο τα εργαλεία μας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν κακόβουλα", παραδέχθηκε τελικά την περασμένη εβδομάδα. "Εκτός από το λογισμικό μας και το ιδιωτικό απόρρητο αυτό ισχύει και για τις ψεύτικες ειδήσεις, τον επηρεασμό εκλογικών αποτελεσμάτων και τα κείμενα - κηρύγματα μίσους. Δεν είχαμε ευρεία αντίληψη της ευθύνης μας και αυτό ήταν ένα τεράστιο λάθος. Ήταν δικό μου λάθος."
Πριν παρασυρθούμε απ' αυτό το φεστιβάλ ειλικρίνειας, ας θυμηθούμε ότι αποτελεί πάγια τακτική του Zuckerberg. Υπήρξαν τουλάχιστον 11 προηγούμενα σκάνδαλα που αφορούσαν το Facebook, και σε πολλά από αυτά το χαρισματικό αγόρι-Διευθύνων Σύμβουλος έχει απαγγείλει το ίδιο ποίημα: Σίγουρα τα σκατώσαμε. Είμαστε αποφασισμένοι να γίνουμε καλύτεροι στο μέλλον. Αλλά, ελάτε τώρα, "στη ζωή μαθαίνεις απ' τα λάθη σου και διορθώνεσαι για να προχωρήσεις".
Όπως το έθεσε ο Nils Pratley του Guardian: "Η χαριτωμένη ελαφρότητα "θα-γίνω-καλύτερος" είναι οριακά δεκτή από έναν μαθητή που πάτωσε σ' ένα διαγώνισμα. Ο Zuckerberg διοικεί την έκτη μεγαλύτερη εταιρεία στον κόσμο και η χρηματιστηριακή της αξία μόλις έπεσε κατά 50 δις δολάρια σ' ένα σκάνδαλο που, εκτός από την έγερση βαθύτερων ερωτημάτων σχετικά με το ιδιωτικό απόρρητο και την επιρροή των κοινωνικών μέσων στη δημοκρατία, μπορεί να επιφέρει και νομοθετικές ρυθμίσεις". Όσοι έχουν βασικές ιστορικές γνώσεις μπορούν να καταλάβουν τι μπορεί να κρυφτεί πίσω απο νομοθετήματα με τέτοιες αφορμές.
Οι γερουσιαστές και οι εκπρόσωποι πρότειναν νέους κανονισμούς ως τη μόνη δυνατή απάντηση στο σκάνδαλο. "Αυτό το περιστατικό δείχνει για ακόμη μια φορά ότι οι νόμοι μας δεν επαρκούν", δήλωσε στην εισήγησή του ο Frank Pallone, μέλος της Επιτροπής Εσωτερικής Αγοράς Ενέργειας και Εμπορίου. "Με χαρά ακούω ότι ο κ. Zuckerberg παραδέχεται ότι η "βιομηχανία" του πρέπει να ρυθμιστεί. Χρειαζόμαστε ένα δεσμευτικό ρυθμιστικό πλαίσιο για την προστασία του ιδιωτικού απόρρητου και των προσωπικών δεδομένων. "
Το θέμα βέβαια είναι η φύση αυτού του κανονισμού. Όπως δήλωσε ο εκπρόσωπος Fred Upton, "ένα αυστηρά νομοθετημένο περιβάλλον μπορεί να καταπνίξει νέες πλατφόρμες, μπορεί να καταπνίξει τον ανταγωνισμό" - κάτι όμως που ενδεχομένως θα άρεσε στο Facebook. Φυσικά, η επόμενη ερώτηση του Upton - ποια ρύθμιση θα ήθελε ο κ. Zuckerberg να δει - είναι άκυρη και δεν αποτελεί επ' ουδενί τον τρόπο να συμμαζευτεί το Facebook: ρωτάς τον κατηγορούμενο για τον νόμο της αρεσκείας του;
Εν τω μεταξύ, οι ευρωπαϊκοί ρυθμιστικοί κανόνες GDPR (General Data Protection Regulation) εμφανίζονται ξαφνικά ως ιδανικοί. Πολλοί εκπρόσωποι του Κογκρέσου ζήτησαν από τον Zuckerberg να βεβαιώσει αν θα επέβαλε το GDPR στους Αμερικανούς χρήστες, ένα ερώτημα που ο τελευταίος απάντησε υπεκφεύγοντας επανειλημμένα, υποσχόμενος "έλεγχο" μέσω GDPR παρά "προστασία".
Ο Kenneth Tynan ορίζει την νεύρωση ως "ένα μυστικό που δεν ξέρεις ότι κρύβεις". Το απολογητικό ύφος του Zuckerberg συγκαλύπτει το μυστικό που ο ίδιος θά 'πρεπε να ξέρει ότι κρύβει: η ρίζα των προβλημάτων της εταιρείας και ο λόγος που δεν λύνονται είναι το καταχρηστικό επιχειρηματικό της μοντέλο.
Το Facebook αποσπά προσωπικές πληροφορίες και ίχνη δεδομένων των χρηστών του για να ζωγραφίζει στόχους στην πλάτη τους. Και πρέπει να συνεχίσει να αυξάνει την εμπλοκή των χρηστών για να δικαιολογήσει την θέση του στην χρηματιστηριακή αγορά (και να διατηρήσει ο Zuckerberg την "καθαρή αξία" του).
Κορυφαίο στέλεχος της εταιρείας, ο Andrew Bosworth, έγραψε κάποια στιγμή σ' ένα εσωτερικό memo: "Η δυσάρεστη αλήθεια είναι πως πιστεύουμε στη σύνδεση ανθρώπων τόσο βαθιά ώστε ό,τι μας επιτρέπει να συνδέουμε περισσότερους ανθρώπους πιο συχνά είναι de facto καλό. [...]. Γι 'αυτό, ό,τι κάνουμε για την ανάπτυξή μας είναι καλώς καμωμένο: όλες οι αμφιλεγόμενες πρακτικές συλλογής δεδομένων, όλες οι λεπτομέρειες που βοηθούν τους μέν να αναζητούν τους δέ, όλη η δουλειά που κάνουμε για περισσότερη επικοινωνία, όλη η δουλειά που πιθανότατα θα χρειαστεί να κάνουμε στην Κίνα μελλοντικά - όλ' αυτά". Ακριβώς: όλ' αυτά.
Προσηνής και ευπροσήγορος στην πρόσφατη εμφάνισή του ενώπιον του Κονγκρέσου δεν άλλαξε τακτική: η στάση του ήταν και πάλι απολογητική και πρόθυμη, διανθισμένη με υποσχέσεις για το μέλλον. Περισσότερη εντύπωση κάνουν δυό πράγματα:
Για πρώτη φορά η πολιτεία έθεσε θέμα μονοπωλίου στην κοινωνική δικτύωση και ο ίδιος φάνηκε να μην έχει προετοιμαστεί για τέτοιες ερωτήσεις. Όταν ο γερουσιαστής Lindsey Graham τον ρώτησε ποιός είναι ο μεγαλύτερος ανταγωνιστής του, ο Zuckerberg δεν μπόρεσε να ονομάσει κάποιον.
Δεύτερο - και πιό τρομακτικό - το Κονγκρέσο φαίνεται να μην γνωρίζει πως δουλεύει το Facebook και γενικά να αγνοεί την κουλτούρα της κοινωνικής δικτύωσης: εκτός από τις ερωτήσεις σχετικά με τον τρόπο συλλογής δεδομένων, τον χρόνο διατήρησής τους και τις επιλογές των χρηστών σχετικά με το τι θα μοιράζονται, όλες οι υπόλοιπες μπορούν να απαντηθούν με μια έρευνα στο Google. Για να μην αναφερθούμε στην ανεκδιήγητη ερώτηση αν το Facebook χρησιμοποιεί το μικρόφωνο των συσκευών για να συλλέγει δεδομένα "κρυφακούοντας" τις συνομιλίες τους. Ή στην - συγκαλυμμένη και μη - συγκατάβαση και ειρωνία κι απ' τις δυο πλευρές, ανατριχιαστική στο βαθμό που εκφράζει την άγνοια του μέσου εκ μέρους των νομοθετών και την εκμετάλευσή της απο τους τεχνοκράτες.
Η εξέταση δεν αποκάλυψε πώς ακριβώς η εταιρία αξιοποιεί τα δεδομένα που συλλέγει, ενώ όλοι συμφώνησαν ότι ίσως το πρόβλημα να βρίσκεται στην πολυπλοκότητα του συγκεκριμένου τομέα του ψηφιακού κόσμου: για τον μέσο χρήστη ο ακριβής τρόπος λειτουργίας της κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί μυστήριο. Όπως είπε ο γερουσιαστής John Kennedy, "το κείμενο με τους Όρους Χρήσης σας είναι άθλιο".
Οι χειρότερες στιγμές της ακρόασης ήταν όταν οι γερουσιαστές ρώτησαν αν ο Zuckerberg θα υποστήριζε νομοθεσία που θα ρυθμίζει το Facebook. Δεν μας ενδιαφέρει αν ο Zuckerberg υποστηρίζει το Action , τους νόμους για το απόρρητο ή το GDPR. Ζητώντας του να υποστηρίξει τη νομοθεσία, οι γερουσιαστές τον ανέδειξαν σε ένα είδος ισόβαθμου νομοθέτη, του οποίου η άποψη για το ρυθμιστικό πλαίσιο του Facebook έχει ιδιαίτερο βάρος. Δεν θα έπρεπε: το Facebook είναι ένα γνωστό εταιρικό μονοπώλιο. Υπέκλεψε στοιχεία 87 εκατομμυρίων ανθρώπων, επέτρεψε την ξένη προπαγάνδα και διαιωνίζει κάθε είδους διακρίσεις. Δεν πρέπει να αναζητάμε την έγκριση των νόμων απο το Facebook ή τις υποσχέσεις του Mark Zuckerberg για αυτορρύθμιση. Πρέπει να τον αντιμετωπίσουμε ως έναν κίνδυνο για τη δημοκρατία και να απαιτήσουμε να δεσμευτεί.
Πηγές:
https://www.theguardian.com/technology/2018/apr/07/facebookgot-into-mess-cant-get-out-of-it-mark-zuckerberg-surveillance-capitalism
https://www.theguardian.com/commentisfree/2018/apr/11/mark-zuckerbergs-facebook-hearing-sham
European General Data Protection Regulation
https://en.wikipedia.org/wiki/Honest_Ads_Act?wprov=sfti1